Author :
Abstract
Dağ keçileri ve geyikler, Tunceli yöresinde kutsal kabul edilen canlıların başında gelmektedirler. Sarp dağlarda yaşayan bu canlılar tarihin derinliklerinden itibaren asırlardır halk kültüründe ve inancında yer etmiştir. Geçmiş çağlarda kutsal alemle ve kutsal ruhlarla iletişim kurabildiğine inanılan bu canlılar, tanrısal varlıklar olarak kabul görmüştü. İnaçsal ritüellerin ve ritüel araçlarının birebir parçası durumundaydılar. Dağ keçileri ve geyikler kültür ürünlerinin, halı-kilim, mezar taşı, kaya resmi, masal, destan ve inançsal anlatıların başat kahramanlarındandı. İslamiyet sonrası söz konusu inançlar ve gelenekler bir şekilde yaşamaya devam etmiştir. Dolayısyla genel anlamda Alevilik içserisinde, özel olarak da çalışma alanımız olan Tunceli yöresindeki dağ keçisi/geyik kültü, kadim inanç ve kültürün yansıması niteliğindedir. Yörede erenlerin evliyaların yoldaşı, inançsal şahsiyetlerin sürüsü olarak kabul görürler. İsimleri anılırken “mübarek” sıfatı beraberinde kullanılır. Söz konusu canlıların kutsallığını bozacak her türlü davranıştan sakınılmaktadır. Bu çalışma içerisinde, Tunceli’deki dağ keçisi/geyik kültünün mahiyeti ve tarihsel izlerine yönelik bir inceleme yapılmılştır. Dağ keçisi ve geyik kutsallığının tarihsel izleri ile günümüz Tunceli yöresi halk inanışı arasındaki bağlantıya dair tesbitler yapılmıştır.
Keywords
Abstract
Mountain goats and deer are among the animals considered sacred in the Tunceli region. These creatures living in the steep mountains have taken their place in folk culture and belief for centuries since the depths of history. In ancient times, these creatures, believed to be able to communicate with the holy realm and holy spirits, were accepted as divine beings. They were one-to-one parts of religious rituals and ritual tools. Mountain goats and deer were the main heroes of cultural products, carpets-rugs, tombstones, rock paintings, fairy tales, epics and religious narratives. After Islam, these beliefs and traditions continued to live in some way. Therefore, the mountain goat/deer cult in the Alevism series in general and in Tunceli region, which is our study area in particular, is a reflection of ancient belief and culture. They are accepted as companions of saints and saints in the region, and as a flock of religious figures. The adjective "blessed" is used along with their names. Any behavior that would degrade the sanctity of the living things in question is avoided. In this study, an investigation has been made on the nature and historical traces of the mountain goat/deer cult in Tunceli. The connection between the historical traces of the mountain goat and deer sanctity and the folk belief of today's Tunceli region has been determined.
Keywords
- Akgün, Halil Can, “Coğrafyadan Mitolojiye Kaya Resimleri”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt: I, Sayı:2, 2019, ss.151-164.
- Akgün, Halil Can, Türk Kültür Tarihi Çerçevesinde Avrasya Bölgesi Kaya Resimleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Muğla 2020.
- Aksoy, Mustafa “Tunceli’de Koç-Koyun Heykelleri ve Balballar”, 2023 Dergisi, Sayı: 129, 2012, ss.16-20.
- Alsan, Şenay Sayın - AKIN, Sinem, “Türk Kültür ve Sanatında Geyik Sembolizmi”, Ulakbilge Sosyal bilimler Dergisi, Sayı:45, 2020, ss.215-226.
- Biçer, Bekir, “Dersim Aşiretlerinin Kökenleri”, 2. Uluslararası Tunceli (Dersim) Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (20-22 Eylül 2013, Tunceli), Tunceli 2014, ss.33-59.
- Bitlisi, Şerefhan, Şerefname, Çev. Abdullah Yegin, Osman Aslanoğlu, Nubihar Yayınları, C: I, İstanbul 2016.
- Ceylan, Alpaslan, “Taştaki Türkleri Okumak”, Düşünce Dünyasında Türkiz Siyaset ve Kültür Dergisi, Sayı: 34, 2015, ss. 9-52.
- Clavijo, Ruy Gonzales De, Anadolu Orta Asya ve Timur, Çev. Ömer Rıza Doğrul, Ses Yayınları, İstanbul 1993.
- Çay, Abdülhaluk, Anadolu’da Türk Damgası Koç Heykel-Mezar Taşları ve Türkler’de Koç- Koyun Meselesi, Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü, Ankara 1983.
- Çoruhlu, Yaşar, “At ve Koç/Koyun Şekilli Mezar Taşlarının Sembolizmi”, Toplumsal Tarih Dergisi, Sayı: 94, 2001, ss.35-42.
- Çoruhlu, Yaşar, Türk Mitolojisinin Anahatları, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2002.
- Dalkesen, Nilgün, “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Kültüründe Geyik Kültü”, Milli Folklor Dergisi, Sayı: 106, 2015, ss.58-69.
- Danık, Ertuğrul, Koç ve At Şeklindeki Tunceli Mezar Taşları, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1993.
- Dulkadir, Hıdır, Dersim’in Kutsal Mekanları, Ozan Yayıncılık, İstanbul 2018.
- Elpe, Ebru, “Dersim’in Arkeolojik Tarihçesi”, 2. Uluslararası Tunceli (Dersim) Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (20-22 Eylül 2013, Tunceli), Tunceli 2014, ss. 2-16.
- Emecan, Feridun, Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi (1300-1600), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2016.
- Esin, Emel, Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2006.
- Geçgin, Ercan, “Dersim Aleviliğinde Doğa-İnsan İlişkisi”, I. Uluslararası Dersim Sempozyumu, Ekim 2010, Tunceli, ss. 221-232.
- Gezik, Erdal, ÇAKMAK, Hüseyin, Raa Haqi-Riya Haqi Dersim Aleviliği İnanç Terimleri Sözlüğü, Kalan Yayınları, Ankara 2010.
- Gömeç, Saadettin, Şamanizm ve Eski Türk Dini, Berikan Yayınevi, Ankara 2011.
- Graç, D. “Eski Türk Dönemine Ait Dağ Keçisi Damgalarının Tarihlendirilmesi ve Anlamlandırılması Üzerine”, Çev. Kemal Alyılmaz, Sinan Dinç, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 37, 2008, ss.209-230.
- Gültekin, Ahmet Kerim, “Dersimli Alevilerde “Khal Gağan” Ritüelleri”, Dersim Üç Dağ İçinde, Ed. Serhat Halis, Notabene Yayınları, İstanbul 2019.
- Gültekin, Ahmet Kerim, “Kutsal Mekanlar ve Bazı Uygulamalar Üzerine”, Munzur Dersim Etnografya Dergisi, Sayı:18, 2004, ss.4-22.
- Günaşdi, Yavuz, Doğu Anadolu Kaya Resimleri Işığında Doyumlu Kaya Panoları, SUTAD, Sayı:39, 2016, ss.391-407.
- Işık, Yüksel, Bir Tutam Tunceli, Tunceli Valiliği, Ankara 2012.
- İgit, İlter, Tunceli’deki Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı,Van 2012.
- Kalafat, Yaşar, Altaylar’dan Anadolu’ya Kamizm Şamanizm, Yeditepe, İstanbul 2004.
- Kalafat, Yaşar, Altaylardan Anadolu’ya İnanç Göçü, Berikan Yayınevi, Ankara 2012.
- Kalafat, Yaşar, TURAN, Ahmet, Anadolu Kültür Coğrafyasında Manevi Mimarlar ve Halk İnanmaları, Berikan Yayınevi, Ankara 2013.
- Karakaş, Meltem, “Tunceli Aleviliği ve Düzgün Baba Kültü”, Bilim ve Kültür Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, Sayı: 5, Mart 2014, ss. 74-85.
- Kaya, Ali Dersim’de Kökler Doğa-Kültür-İnanç, Can Yayınları, İstanbul 2006.
- Koç, Ali Tunceli İli Yer Adları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Van 2016.
- Koşay, Hamit Zübeyr Pulur (Sakyol) Etnografya ve Folklor Araştırmaları, ODTÜ Keban Projesi Yayınları, Ankara 1977.
- Köse, Onur, Tunceli Yöresinde Eski Türk İnançlarının İzleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Muğla 2021.
- Köse, Onur, “Munzur Örneği Üzerinden Tunceli (Dersim) Yöresindeki Eski Türk İnançlarının İzleri”, Genç Kalemler Tarih, Düşünce ve Kültür Dergisi, S: 6, 2019, ss.34-37.
- Mannay-Ool, M. H., “Tuva’da Eski Dağ Keçisi Tasvirleri”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Çev. Sinan Dinç, Leyla Dervişveva, Sayı: 21, 2003, ss.169-179.
- Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi I, TTK, Ankara 2010.
- Parlayan, Muharrem, Tunceli ve Çevresinde Halk İnanışları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı, Elâzığ 2012.
- Radloff, W., Sibirya'dan II, Çev. Ahmet Temir, Maarif Basım Evi, İstanbul 1956.
- Roux, Jean-Paul, Eski Türk Mitolojisi, Çev. Musa Yaşar Sağlam, Bilgesu, Ankara 2015.
- Saltık, Turabi, Dersim Tarihi, Babek Yayınevi, İstanbul 2019.
- Saltık, Turabi, Zamanın Döngüsünde Dersim, Fam Yayınları, İstanbul 2012.
- Sevim, Ali, Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, TTK, Ankara 1988.
- Sümer, Faruk Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, TTK, Ankara 1990.
- Sümer, Faruk Karakoyunlular, TTK, C: I, Ankara 1967.
- Sümer, Faruk “Akkoyunlular”, DİA, C: II, İstanbul 1989.
- Şapolyo, Enver Behnan, Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Güven Matbaası, Ankara 1972.
- Tansü, Yunus Emre - GÜVENÇ, Baran “Eski Türk Mitolojisinde Hayvan Motifleri Üzerine Düşünceler”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı:218, 2015, ss.1-16.
- Tanyu, Hikmet, Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1968.
- Taş, Kibar, “Osmanlı Döneminde Dersim ve Kızılbaşlık”, 2. Uluslararası Tunceli (Dersim) Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (20-22 Eylül 2013, Tunceli), Tunceli 2014, ss.60-90.
- Taş, Kibar, “Tunceli/Dersim’in Osmanlı Hâkimiyetine Girişi ve Osmanlı’nın XVI. Asırdan İtibaren Sınırları İçindeki Kızılbaşlara Karşı Tutumu ve Bunun Dersim’e Etkisi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S: 76, 2015, ss. 79-107.
- Taş Sibel - KAVAL, Yılmaz “Tunceli’de Kültürel Bir Sembol: Dağ Keçisi”, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, C: XIII, Sayı: 30, 2020, ss.680-688.
- Togan, İsenbike-KARA, Gülnar-BAYSAL, Cahide, Çin Kaynaklarında Türkler Eski T’ang Tarihi (Chiu T'ang-shu), TTK, Ankara 2017.
- Turan, Ahmet, “Hacı Bektaş-ı Veli ve Tunceli”, Milli Folklor Dergisi, S: 11, 1991, ss.36-38.
- Yaman, Nergiz, Hamit Zübeyr Koşay (1897-1984), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Muğla
- Yürür, Kızılca, Dersim Alevilerinde İyileştirme Geleneği, Otonom Yayıncılık, İstanbul 2019.
- https://www.youtube.com/watch?v=o2AIe7VrX1w (Erişim Tarihi: 11.08.2021).
- http://tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=33705 (Erişim Tarihi: 18.07.2021.). Arşiv Kaynakları
- BA., A. MVL. (Sadaret Meclis-i Vâlâ Evrakı), Dosya No:10, Gömlek No:85. İsmail Ateş Fotoğraf Arşivi. Kaynak Kişiler Güneş Aydoğdu, Yaş: 80, Tunceli-Merkez, Görüşme Tarihi: 12.10.2019 Serkan Karagöz, Yaş: 32, Nazımiye-Günlüce Köyü, Görüşme Tarihi: 29.08.2019. Zeynel Batar, Yaş:70, Ovacık-Koyungölü Köyü, Görüşme Tarihi:14.08.2019.
